آب، انرژی و محیط‌زیست

دکتر جهانگیر پرهمت استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و قائم مقام دبیر ستاد توسعه فناوری­های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط­زیست معاونت علمی و فناوری

آیا سیل قابل پیشگیری است؟

به هر حال در طلیعه سال نو و بهار طبیعت حوادثی تأسف­بار در کشور روی داد که موجب قربانی شدن تعدادی از هموطنان و نیز خسارت زیادی به منابع اقتصادی و طبیعی کشور گردید. این حوادث که امروز ممکن است چهره ترس آسا و نامیمونی را در خاطره­ها زنده کند وقوع سیلاب­هایی است که در بعضی موارد گل روان بوده­ اند، بخشی از منابع آب کشور هستند که به نوعی امروز دیگر نعمتی از دسته رفته اند. سؤالی که امروزه برای آحاد جامعه مطرح است این است که آیا سیل قابل پیشگیری است؟ و سؤال بعدی اینکه آیا سیل از نظر بزرگی، شدت و گستره قابل پیش­بینی است؟    

در یادداشت حاضر به سؤال اول می­ پردازیم و پاسخ سؤال دوم را به فرصتی دیگر موکول می ­کنیم.

سیل روانابی است که به عنوان بارش مازاد در سطح حوضه جاری می­شود. بقیه بارش به چند بخش تقسیم می­ شود. بخشی از بارندگی توسط شاخ و برگ و تنه درختان و پوشش گیاهی جذب می­ شود، بخش دوم بارش­ گودی­ها و چاله­های سطح زمین را پر می­ کند تا اینکه تراز سطح آب برای جاری شدن در سطح زمین از سطوح برجسته اطراف ناهمواری­ها بالاتر قرار می ­گیرد.

بخش سوم بارش­ در زمین نفوذ می­ نماید و بخش چهارم در حین بارش در اثر گرمای محیط به صورت تبخیر از محیط خارج می­ شود. از این چهار بخش مقدار تبخیر در حین بارش ناچیز و قابل صرف نظر کردن است. بنابراین مجموع بارش رسیده به زمین به رواناب و سه بخش دیگر تقسیم می­ شود با این وصف در صورتی­که بتوان سه مؤلفه اول را که اینجا اصطلاحاً ما به عنوان تلفات بارش از آن نام می بریم افزایش داد همان مقدار از سهم رواناب کاسته می­ شود و بالعکس اگر سطوح پوشش گیاهی (شاخ و برگ، تنه و ...) کاهش یابد و یا ناهمواری-های سطح زمین هموار شود و یا اینکه سطح زمین در مقابل نفوذ عایق­تر شود رواناب افزایش می­ یابد. بنابراین با هر اقدامی که بتوان عوامل فوق را تغییر داد، می ­توان رواناب و در نتیجه سیل را کاهش و یا افزایش داد. علاوه بر این اقداماتی که مقدار نفوذ را در سطح عرصه ­ها افزایش می ­دهد و یا شرایط ماندگاری آب در سطح زمین فراهم نماید از تجمیع رواناب به سمت پایین­ دست جلوگیری می­نماید. نتیجه این که می­توان مقدار حجم و دبی اوج سیل را پیش ­بینی و در بالادست با اقدامات مدیریتی متعددی سیل­خیزی را کاهش داد. با این کار نه­ تنها از وقوع حادثه سیل پیشگیری می­ شود، بلکه بارش قبل از تبدیل به سیل موجب افزایش رطوبت خاک، تغذیه آبخوان­ها، توسعه پوشش گیاهی و افزایش منابع آب می­ شود. بنابراین سیل نغمت ایجاد نمی ­شود بلکه سیل سیل نعمت ایجاد می ­شود.