آب، انرژی و محیط‌زیست

کشاورزی حفاظتی به مجموع اقدامات مدیریتی کشاورزی اطلاق می‌شود که هدف آن حفاظت خاک، آب و گیاه از انواع تخریب‌ها و آلودگی‌ها است.

تخریب فیزیکی و شیمیایی خاک از قبیل فرسایش، از بین رفتن ماده آلی، تخریب ساختمان خاک و کاهش نفوذ آب، کاهش ظرفیت نگهداری رطوبت، متراکم شدن خاک و کاهش نفوذ ریشه، کاهش ظرفیت تبادل کاتیونی و قدرت خاک در نگهداری عناصر غذایی و تغذیه گیاه، کاهش رشد ریشه و استقرار گیاه در خاک، شور شدن و... عواقبی است که با مدیریت اشتباه، گریبان خاک‌های کشاورزی را گرفته است.

کشاورزی حفاظتی با راه‌کارهایی که ارائه می‌دهد، شرایط خروج خاک از این اوضاع بحرانی را مساعد کرده و سبب بهبود کیفت خاک می‌شود. این اقدامات در 4 گروه مدیریت عملیات خاک‌ورزی، مدیریت بقایا، تناوب زراعی و مصرف مواد اصلاح‌کننده خاک، قابل دسته‌بندی است.

کاهش و یا حذف شخم، باقی گذاشتن حداقل 30درصد از بقایای محصولات در سطح خاک، استفاده از گیاهان لگوم (مانند عدس، سویا و...) در تناوب زراعی و افزودن ماده آلی و یا مواد معدنی مفید به خاک، از خلاصه اقدامات مدیریتی موجود در کشاورزی حفاظتی است. وقتی ترکیبی از این فناوری‌ها به‌کار برده می‌شود، صرفه‌جویی در وقت و انرژی و تقویت منابع آب ‌و خاک را سبب می‌شود.

در نتیجه این اقدامات، عبور و مرور وسایل و ماشین‌های کشاورزی به حداقل رسیده در نتیجه تراکم و تخریب خاک کاهش می‌یابد. سطح خاک با بقایای گیاهی پوشیده شده و از تاثیر مخرب باران و روان‌آب بر ساختمان خاک کاسته شده و از طرف دیگر با افزایش نفوذ آب به خاک، از ایجاد روان‌آب و فرسایش نیز جلوگیری به‌عمل‌آمده و ذخیره رطوبتی خاک افزایش می‌یابد.

با کاربرد لگوم‌ها در تناوب زراعی، ضمن اینکه دامنه توزیع ریشه و در نتیجه موقعیت مکانی جذب آب و عناصر غذایی در طی کشت‌های مختلف تغییر می‌یابد، تثبیت ازت توسط ریزوبیوم‌های همزیست لگوم‌ها و آزادسازی ترکیبات آلی از ریشه این گیاهان باعث می‌شود که غنای تغذیه‌ای خاک برای کشت سال بعد افزایش یابد؛ در نتیجه افزایش عملکرد را در گیاهان گرامینه نیز حاصل خواهد شد. علاوه بر این، وجود تناوب زراعی مدیریت‌شده در کنترل گسترش آفات و بیماری‌ها نیز نقش موثری دارد.

در کنار اقدامات مدیریتی ذکرشده، افزودن ماده اصلاحی مفید مانند کود دامی یا برخی مواد معدنی مانند زئولیت و گوگرد می‌تواند، ضمن تامین نیاز غذایی گیاهان، باعث تسهیل روند احیا خاک شود. زئولیت ماده معدنی با خواص منحصربه‌فردی است که نقش شناخته‌شده‌ای در فرآیندهای مهم خاک از قبیل چرخه عناصر غذایی و ذخیره رطوبت دارد.

استفاده از زئولیت در کشاورزی حفاظتی می‌تواند منجر به افزایش ظرفیت نگهداری آب خاک، افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و کاهش هدررفت عناصر غذایی، پایداری بیشتر و تجزیه کمتر ماده آلی و در نتیجه بهبود کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک شود. در این شرایط اثربخشی اقدامات کشاورزی حفاظتی دوچندان شده و نتایج فراتر از انتظار حاصل خواهد شد.

این یک حقیقت است که کشاورزان همواره در مقابل تغییر مدیریت‌ اراضی خود مقاومت می‎کنند و از بین عملیات کشاورزی، مواردی را انتخاب می‌کنند که آسان‌تر، کم‌هزینه‌تر و با آورده بیشتری باشد؛ اما در شرایط حاضر رعایت اصول کشاورزی حفاظتی یک ضرورت است و انجام آن وظیفه ملی است. محققان باید در پیدا کردن روش‌های نوین و تجهیزات فناورانه، عزم خود را جزم کنند، مربیان و کارشناسان، کشاورزان را با مدیریت حفاظتی و فناوری‎های موجود آشنا کنند، سازمان‎های کشاورزی از کشاورزان پیشرو و فعال حمایت کنند و دولت نیز تسهیلات، ابزار و امکانات موردنیاز را تامین کند.

کارگروه تخصصی آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری یکی از ارگان‌های پیش‌قدم در حمایت از کشاورزی حفاظتی است و در تامین تجهیزات موردنیاز با حمایت از ایده‌های فناورانه و گسترش فناوری‌های نوآورانه، نقش خود را ایفا می‌کند.

در این رابطه، حمایت از ادوات کشاورزی کشت مستقیم، حمایت از پژوهشگران کشاورزی حفاظتی برای تدوین دانش فنی، الگوسازی و نیز ترویج فناوری مربوطه و نیز حمایت از کشاورزانی که کشاورزی حفاظتی را پیشه کنند، در دستور کار و حمایت خود قرار داده است که مزارع الگویی در شهرستان بیجار استان کردستان نمونه بارز آن است.

*دبیر کارگروه تخصصی توسعه فناوری‌های آب خشکسالی فرسایش و محیط زیست