آب، انرژی و محیط‌زیست

به گزارش مرکز ارتباطات و اطلاع‌ رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ضیاء الدین شعاعی عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور درباره وقوع طوفان های گرد و غبار توضیحاتی ارائه داد و بیان کرد: نکته نخست این است که طوفان های گرد و غبار را باید از طوفان شن مجزا کرد. از گذشته های دور طوفان های شن یکی از پدیده های شناخته شده در شرایط اقلیمی و جغرافیایی برخی از مناطق بیابانی ایران بود. این مناطق در کویرهای و بیابانهای ایران و حاشیه برخی از شهرهای کویری همچون کویر مرکزی و شمال استان سیستان و بلوچستان به وقوع می پیوندد. بنابراین باید پدیده طوفان های شن و طوفان های گرد و غبار را از یکدیگر متفاوت دانست. در پدیده طوفان شن ذرات دانه درشت شن به صورت خزشی و خیزشی حرکت می کند و در نتیجه این نوع حرکت که از آن به حرکت شن های روان نیز تعبیر می شود  مناطق  روستایی و زمین های کشاورزی مورد آسیب جدی قرار می گیرند. در پدیده طوفان شن به دلیل وزن بالاتر دانه های شن در ترازهای بالاتر صعود نمی کنند و در هوا پراکنده نمی شود.

 شعاعی ادامه داد: اما پس از دهه 80 پدید جدیدی به وقوع پیوست، که همان طوفان های گرد و غبار هستند. در این پدیده ذرات دانه ریز و در حد کمتر از 100 میکرون به دلیل وزن کمتر در ترازهای بالاتر نفوذ کرده و به راحتی توسط باد جا به جا می شوند. هوای ارتفاعات بالاتر را تا ارتفاع چند هزارمتر آلوده کرده و با توجه به مدل های باد موجود تا چند هزار کیلومتر جابجا می شود و خسارت و آسیب های فراوانی را به سلامت انسانها، محصولات کشاورزی و حتی تولیدات دامی وارد می کنند.  این ذرات به دلیل سبک بودن دارای ماندگاری نسبتا بالا و در حد چند روز تا یک هفته در فضا را دارند. با این توصیفات تعریف پدیده گرد و غبار را به این صورت می توان خلاصه کرد که طوفان گرد و غبار به پدیده ای اطلاق می شود که طی آن ذرات دانه ریز گرد و غبار تحت تاثیر انرژی باد به هوا برخاسته و تا ارتفاعات نسبتا بالایی صعود کرده و دارای بیشتر از دو ساعت ماندگاری داشته باشد. در برخی مناطق وقوع این پدیده ضمن ایجاد آلودگی هوا عمق دید را حتی تا عمق 50 متر کاهش می دهد.

تغییرات شرایط زمینی،مهم ترین عامل ایجاد طوفان های گرد و غبار

 وی با بیان اینکه علت وقوع  طوفان های گرد و غبار می تواند چند دلیل داشته باشد گفت: یکی از دلایل آن وقوع طوفان ها و جریان های باد بر اساس مدل های رایج در منطقه است که مطالعات نشان داده در این مدل ها معمولا تغییرات کوتاه مدت،خیلی محتمل نیست. البته بر اساس استعداد زمین تعداد محدودی از این جریانات بادی قادر به ایجاد طوفان های گرد و غبار هستند. عامل دوم و اصلی تر تغییرات شرایط زمینی است. نتایج مطالعات نشان می دهد در دهه 80 و 90 (1380تا 1396)  تقریبا اغلب کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا  وارد یک دوره خشکسالی استثنایی شده اند که در این دوره میزان بارش بسیار پایین تر از میزان  میانگین دراز مدت بارش بوده است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که منطقه تحت تاثیر یک خشکسالی درازمدت و استثنایی قرار گرفته است. این پدیده شرایط اغلب مناطق را برای وقوع طوفان های گرد و غبار مستعد کرده است.

 عضو کارگروه محیط زیست ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری همچنین ابراز کرد: بحث دیگر به کشورهای عراق و سوریه مرتبط است که  به دلیل عدم امنیت و وجودگروههای تروریستی و دخالت کشورهای سلطه طلب و مهاجرت مردم، اغلب منابع آبی رهاشده و مدیریتی روی آنها صورت نمی پذیرد و مردم مدیریت زمین های کشاورزی خود را رها کرده اند همین مسئله و شرایط خشکسالی مناطق وسیعی را برای وقوع طوفان های گرد و غبار مستعد کرده است. از دلایل دیگر که در دراز مدت نگرانی های زیادی را ایجاد کرده است مدیریت آب توسط کشور ترکیه در سرشاخه های دجله و فرات بدون توجه به منافع کشورهای پایین دست است. همانطور که می دانیم حیات دو کشور عراق و سوریه و هورهای بخش جنوب غربی کشورما در گرو "آورد آب" دجله و فرات است. در حال حاضر ترکیه برابر کل آورد فرات و 70 درصد آب دجله ذخیره سد ایجاد کرده که در آینده با بروز هرگونه منازعه سیاسی و نظامی، می تواند اثر مستقیم بر وضعیت محیط زیست این دو کشور داشته باشد. همانطور که در خبرهای شنیدیم دومین پروژه عظیم پروژه آناتولی (GAP) یعنی سد ایلیسو در 22 مردادماه سال جاری آبگیری را آغاز کرده است. این سد 70 درصد آورد رودخانه دجله را کنترل می کند. دجله و فرات دو منبع مهم برای آبدهی به هورهای جنوب هستند.

 به گفته وی،  با توجه به عدم وقوع تغییراتی قابل توجه در مدل بادهای منطقه، در 20 سال گذشته تغییرات در شرایط زمینی که ناشی از وقوع خشکسالی و مدیریت نادرست انسانی بود، شرایط وقوع گرد و غبار در دو دهه گذشته به شدت تشدید شده است و آینده ای نگران کننده را پیش روی تصویر می کند.

 شعاعی همچنین افزود: البته وقوع همه پدیده های گرد و غبار را نمی توان به خارج از مرزها ربط داد. مطالعات پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری نشان می دهد که برخی از این طوفان ها دارای منشا داخلی است و مناطقی از جنوب خوزستان و جنوب شرقی اهواز منشا بارگیری بادهای ورودی از غرب و جنوب ایران و وقوع پدیده طوفان های گرد و غبار هستند.

 وی در مورد استفاده از مالچ پاشی در کنترل طوفانهای گرد و غبار اضافه کرد: مالچ پاشی نیز به عنوان اقدامی دیگر در تثبیت بیابان ها مورد نظر قرار می گیرد که البته بیشتر در مناطق مستعد وقوع شن های روان موٍثر است. ولی در مناطق مستعد وقوع طوفان های گرد و غبار موفقیت آن محل تردید است و ضرورت دارد روی بحث تولید مالچ های تثبیت کننده لایه دانه ریز و رسی و سیلتی مستعد تولید گرد و غبار اقدامات ویژه ای انجام داد. ولی در هر صورت استفاده از مالچ یک راهکار موقت و کوتاه برای ایجاد شرایط توسعه پوشش سبز است که سرمایه گذاری بر روی آن باید متناسب با میزان نیاز کشور باشد.

 شعاعی در بخش بعدی به اقدامات برای پیشگیری از این پدیده پرداخت و گفت: 2 میلیون و 300 هزار هکتار از بیابان های کشور مستعد تولید طوفان گرد و غبار هستند، که 300 هزار هکتار از این اراضی در  خوزستان مولد طوفان های گرد و غبار است. برای مقابله باید علت وقوع را پیدا کرد و با آن مقابله کرد و با توجه به مباحثی که اشاره شد، مهمترین اقدام در زمینه مقابله با اراضی مولد گرد و غبار مدیریت منابع آبی است. اگر در گذشته به دلیل مثبت بودن بیلان در منابع آب و وقوع بارش های مناسب به این موضوع توجه نمی شد در حال حاضر باید بحث وقوع طوفان گرد و غبار در مطالعات نقش جدی را بازی کند و مدیریت منابع آب در جهت کاهش شدت طوفان های گرد و غبار باید مد نظر باشد. در دهه 90 با تشکیل ستاد مقابله با گرد و غبار اقدامات درخور تحسینی در سطح قانونگذاری و تدوین آئین نامه ها آغاز شد که در این راستا اقدامات اجرایی خوبی در کشور انجام شده است.  از نمونه های اجرا شده می توان به طراحی طرح انتقال به جنوب شرق اهواز و منطقه تولید گرد و غبار، نهالکاری در سطح 40 هکتار، آبگیری هورالعظیم و طرح مالچ پاشی در خوزستان اشاره کرد.

 عضو هیات علمی پژوهشکده خاک و آبخیز داری همچنین گفت: طوفان های گرد و غبار در شرق کشور و  در استان سیستان و بلوچستان ریشه در خشک بودن تالاب هامون دارد که منشا آب آن در خارج از کشور و کشور افغانستان قرار گرفته است. طبیعتا رفع این مشکل  باید با توافق با کشور افعانستان و تامین حداقل نیاز آبی زیست محیطی این تالاب باشد. باید تلاش کرد با توافق با کشور افغانستان ورودی به هامون افزایش یابد و و احیای هامون به جای توافق بر سر حقابه های ناچیزهدف گذاری شود.