آب، انرژی و محیط‌زیست

در سال آبی گذشته و جاری و به خصوص طی یک ماهه اخیر سیل در بخش‌های وسیعی از کشور بحران ایجاد کرد. به گونه‌ای که تلفات و خسارات زیادی را به‌بار آورد. اگر چه تناوب وقوع سیل را در سال‌های مختلف و حتی در خشکسالی‌ها هم شاهد بودیم اما ویژگی‌های سیل‌های دو سال گذشته و ماه‌های اخیر تفاوت‌هایی با سیل‌های گذشته داشته است.

نخستین تفاوت مربوط به گستره وسیع آنها است که بخش‌های زیادی از کشور را در برگرفت. همچنین تداوم و دبی اوج این وقایع نادر بود. در دهه‌های 80 و 90 و بخصوص از سال آبی 78-1377 تا 97-1396 دوره‌ای با وقایع خشکسالی حاد در کشور رخ داد. همچنین خشکسالی 1397 (سال آبی 97-96) در کشور از نظر شدت و گستره خشکسالی در 50 سال اخیر کم سابقه بود. این خشکسالی‌ها خسارات زیادی به کشور و خصوصا بخش کشاورزی و جمعیت شاغل در آن وارد کرد.

از سویی سیلاب‌های دو سال گذشته نیز خسارات و تلفات زیادی را بر جای گذاشت. تنها در اسفند ماه 97 و فروردین 98 وقوع سیل، با دو موج بارش شدید گستره کشور سیلابی شد. بیش از 70 نفر تلفات جانی و بیش از 35 هزار میلیارد تومان خسارت برآورد شده به بخش‌های اقتصادی و مناطق مسکونی اعلام شد.

اما این خسارات و تلفات اعلام شده تنها بخشی از خسارات سیل است. عمده‌ترین خسارات سیل که در محاسبات مرسوم لحاظ نمی شود به چند بخش تقسیم می‌شود.

تخریب اراضی و فرسایش خاک

جهانگیر پرهمت دبیر کارگروه آب ستاد توسعه فناوری های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی درباره این خسارات گفت: تخریب اراضی و فرسایش خاک مهمترین این خسارات است. تنها در سیل  فروردین 98 در حوضه‌های کارون و کرخه نزدیک به یک میلیارد مترمکعب از خاک‌های حاصل‌خیز اراضی کشاورزی، مرتعی و جنگلی به صورت رسوب به پایین دست منتقل شد. بخش عمده‌ای از این رسوبات وارد مخازن سدهای پایین دست و موجب از دست رفتن بخشی از مخازن این سدها شد. هم‌چنین بخشی وارد مناطق مسکونی، اراضی کشاورزی، جاده‌ها و کانال‌های انتقال آب و شبکه‌های آبیاری و زهکشی شد. به علاوه بخشی هم راهی آب دریا و تالاب‌های طبیعی پایین دست شد.

هدر رفت منایع آبی

به گفته وی، هدر رفت منابع آب یکی دیگر از خسارات عمده‌ای است که در محاسبات مرسوم در نظر نمی‌شود. در کشور خشک و نیمه‌خشک که در برخی مناطق عمده نزولات جوی طی یک یا دو بارندگی نازل می‌شود آن هم به صورت سیل و پس از وارد کردن خسارات زیاد از دسترس هم خارج شده و بدین صورت فرصت استفاده از بخش قابل توجهی از منابع آب قابل استحصال نیز از بین می‌رود.

دبیر کارگروه آب ستاد توسعه فناوری های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی  ادامه داد: در کنار این موارد خسارات اجتماعی و سیاسی نیز وجود دارد. که در هیچکدام از محاسبات معمول لحاظ نمی‌شود. همچنین در سیل تعداد زیادی از درختان حاشیه مسیل‌ها و رودخانه‌ها طعمه می‌شود که بخشی از پوشش گیاهی از بین می‌رود و خسارات زیست‌محیطی را ایجاد می‌کند. علاوه بر این پس زدن آب در دهانه آب‌گذرها و پل‌ها را باعث می‌شود و خسارات دیگری نیز در پایین دست ایجاد می‌کند.

راهکار‌ها برای کاهش خسارات سیل
پر همت در بخش بعدی به راهکارها برای کاهش خسارات و تلفات سیل اشاره کرد و گفت: می‌توان سیلاب را هوشمندانه مدیریت و مهار  و از بروز این همه خسارت جلوگیری کرد. سیل قبل از اینکه نغمت و بلا باشد، نعمت بزرگ منابع آب و مایه حیات است به شرطی که هوشمندانه مدیریت شود. سیل با روش‌های گوناگونی قابل کنترل و مهار است.

وی در ادامه به برخی روش‌های سنتی مهار سیل شامل احداث سیل‌بند یا مخاذن ذخیره تأخیری اشاره کرد که در روش اول مسیر عبور سیل را از محدوده‌های مهم اقتصادی یا مسکونی منحرف می‌کنند و در روش دوم با احداث مخازن ذخیر‌‌ای دبی سیلاب به صورت مقطعی یا دراز مدت ذخیره و بنابراین موج اصلی سیلاب شکسته می‌شود.

پرهمت همچنین بیان کرد: سدهای مخزنی ذخیره آب از گروه دوم هستندکه می‌توانند دو نظوره عمل کنند. در هر دو صورت تنها بخشی از خسارات سیل کاهش می‌یابد و بخش عمده‌ای از خسارات سیل همچنان باقی می‌ماند. حتی در شرایط احداث مخازن سدهای مخزنی دو منظوره فرسایش خاک، انتقال رسوب و خسارات و تلفات مالی و جانی بالا دست سد قابل کنترل نیست.

وی افزود: سؤال اصلی این است که آیا می‌توان سیل را به نحوی مهار کرد که از این همه خسارت و تلفات ممانعت شود؟ پاسخ این سؤال را بایستی در ماهیت شکل‌گیری سیل و شناخت جامعی از سیلابی شده پهنه‌های حوزه‌های آبخیز بالا دست جستجو کرد. بنابراین سیل را بایستی در منشأ کنترل و مهار کرد تا از خسارات متعدد و تلفات جانی آن جلوگیری شود. مدیریت جامع منابع زیستی و محیطی بر پایه برنامه جامع و یکپارچه آمایش حوزه آبخیز مهمترین راه حل مهار سیل در منشأ است تا از این همه خسارت و تلفات جلوگیری شود.

به گفته پرهمت، در این صورت اسیلاب به منابع آب تبدیل می‌شود و به دلیل اینکه شکل‌گیری سیل در بالا دست است، منابع آب حاصل بدون صرف انرژی پمپاژ یا با صرف انرژی کمتری به پایین دستو محل مصرف منتقل می‌شود. در این صورت فرصت بسیار زیادی را در بالا دست دشت‌های بحرانی ایجاد می‌کند تا با تغذیه آنها به روش صحیح و اصولی این آبخوان‌ها احیا شوند. با این وصف تاب آوری آبخوان‌های کشور افزایش و منابع آب سبز و آبی فزونی می‌یابد و از خسارات و تلفات سیل نیز جلوگیری می‌شود.