آب، اقلیم و محیط‌زیست

قنات زارچ یا قنات باغ زارچ در استان یزد قرار دارد و با طول ۷۱ کیلومتر، تعداد ۲,۱۱۵ حلقه چاه‌ و با سابقه بیشتر از ۱۰۰۰ سال، یکی از قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌ها در جهان محسوب می‌شود. قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می‌دهند. قنات مذکور نه‌تنها در میان آثار ملی ایران قرار دارد؛ بلکه در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسید.

این قنات، دارای سه‌شاخه یا تونل زیرزمینی مجزا می‌باشد که این شاخه‌ها «شور، شیرین و ابراهیم خویدکی» نام دارند؛ البته باید یادآور شد که دوشاخه‌‌ ابراهیم خویدکی و شیرین، شاخه‌های خشک‌شده این قنات قدیمی در زارچ هستند و تنها، شاخه شور به طول ۷۲ کیلومتر امروزه آبدهی دارد که میزان آبدهی آن در بالا‌دست قنات، ۶۰ لیتر در ثانیه و در مظهر قنات، ۲۸ لیتر در ثانیه می‌باشد.

قنات‌ها، منشأ حیات هستند؛ قنات زارچ یزد نیز از این مزیت بی‌بهره نیست و در عمق ۳۰ متری زمین با هفتاد پله و دارا بودن ۳ رشته شور، شیرین و گرم خود، حدود ۱۰ هکتار از زمین‌های منطقه را سیراب کرده و بااینکه هزاران سال از اختراع قنات گذشته؛ ولی هنوز ازاین‌روش استفاده می‌شود و قریب به ۱۵۰ نفر، در این زمین‌ها به کشاورزی پرداخته و با ساخت پایاب و آسیاب‌های متعدد در مسیر قنات زارچ یزد از ظرفیت آن، نهایت بهره را می‌برند. امروزه قنات، شهرت جهانی پیدا کرده و از ایران به اکثر کشورهای دنیا انتقال یافته و مردم دنیا نیز از آن استفاده و سود می‌برند.

تاریخچه قنات در ایران

بسیاری از مورخان، تاریخ حفر قنات را دوره‌ هخامنشی می‌دانند و دلیل آن هم، نبود سنگ‌نوشته‌های ماقبل هخامنشیان است. ولی می‌دانیم که تاریخ شفاهی و مدنیت در ایران، بسیار قدیمی‌تر از دوره‌ هخامنشی می‌باشد و اصولاً یافته‌های باستان‌شناسی ثابت می‌کند که تمدن شهرنشینی در شرق ایران، به بیش از پنج‌هزار سال و در غرب ایران (مادها) به بیش از هفت هزار سال می‌رسد.

ازجمله ویژگی‌های جالب قنات زارچ، مقطع مربعی آن است که برخلاف دیگر قنات‌ها، مقطع بیضی یا دایره‌ای ندارد. ازاین‌رو، این مربعی بودن قنات نشان می‌دهد که به‌احتمال‌زیاد قدمت آن به زمان زرتشتیان بازمی‌گردد.

لازم به ذکر است که تعدادی از میله‌های قنات زارچ، در مسجد جامع یزد واقع شده که این امر، به‌وضوح بیانگر وجود قنات در قبل از ورود اسلام می‌باشد و مسجد جامع کبیر یزد نیز در حریم این قنات ساخته شده است. میله‌های مذکور، جهت پر کردن آب‌انبار وسیع زیر مسجد جامع تعبیه شده تا نمازگزاران برای وضو گرفتن، بتوانند از طریق پایاب از آب قنات استفاده کنند.

نکته حائز اهمیت این است که تا نیم‌قرن پیش، میزان آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده؛ ولی به علت حفر بی‌رویه‌ چاه‌های نیمه عمیق و عمیق در حریم آب قنات، با کاهش میزان آبدهی مواجه شده است.